Xander van Uffelen is Chef Datajournalistiek bij de Volkskrant en sinds drie jaar lid van het bestuur van Publeaks. Bij de Volkskrant beheerde hij ook een tijd lang de Publeaks computer waar tips op binnen komen. In dit artikel deelt hij zijn kennis over wat een goede tip is, en hoe je als tipgever samen met een journalist tot een impactvolle publicatie kunt komen.
Waar let jij als journalist op als er een tip binnenkomt?
We kijken naar alles wat binnenkomt en zoeken dan naar informatie die nieuw, verrassend en onderbouwd is. Er zijn bijvoorbeeld ook mensen die het gebruiken om een persbericht up te loaden of om hun mening te geven over het één of ander. Daar hebben we als journalisten heel weinig aan. De tip moet duidelijk maken waarom het belangrijk is dat wij dit weten. En wat heel erg helpt, is als iemand ook documenten toevoegt die de tip verder onderbouwen, zodat je bewijs hebt. Dat zijn wel een paar basisvoorwaarden die op orde moeten zijn.
De tip moet duidelijk maken waarom het belangrijk is dat wij dit weten. En wat heel erg helpt, is als iemand ook documenten toevoegt die de tip verder onderbouwen, zodat je bewijs hebt.
Wat helpt qua bewijsvoering? Wat voor soort documenten?
Hoe concreter hoe beter. Officiële brieven, rapporten, of kopieën daarvan. Vaak werkt dat beter dan bijvoorbeeld een mail conversatie. Een document dat iets onderbouwt werkt heel goed, dan kun je eigenlijk al een verhaal maken. En natuurlijk cijfers, data, namen. Maar dit kan natuurlijk ook later nog ter tafel komen in het contact met de tipgever, dit hoeft niet allemaal in het eerste bericht te staan.
Bij Publeaks draait het om het feit dat de identiteit van tipgevers verborgen blijft, zodat zij veilig en anoniem gevoelige informatie kunnen delen. Hoe verloopt dan de communicatie met de tipgever?
Het is voor ons erg belangrijk om in contact te kunnen komen en blijven met tipgevers, en daar gaat het helaas vaak mis. Nadat iemand getipt heeft krijgt die persoon namelijk eenmalig een unieke inlogcode waarmee ze weer opnieuw kunnen inloggen. Onze ervaring is dat één op de tien dat doet. Dat is veel te weinig. Er zijn heel veel tipgevers die eigenlijk het halve verhaal vertellen, waarvan je wel het gevoel hebt dat het wat kan zijn. En juist die vergeten dan vaak om dat nummer te noteren. Dus ik wil graag benadrukken: noteer je persoonlijke inlogcode en kom terug, en weet dat het vooral heel belangrijk is voor een journalist dat hij of zij meer vragen kan stellen. Als je terugkomt kun je vervolgens gebruik maken van de chatfunctie waarmee je een bericht kunt sturen naar alle media met wie je je tip hebt gedeeld, of met een medium specifiek. Je ziet dan ook of er eventuele vragen zijn. Ook kun je nog aanvullende documenten uploaden.
noteer je persoonlijke inlogcode en kom terug, en weet dat het vooral heel belangrijk is voor een journalist dat hij of zij meer vragen kan stellen.
Mocht je het als tipgever te ingewikkeld of onprettig vinden om zo te communiceren, dan kun je ook zelf in je tip contactgegevens achterlaten. Dit kan ook veilig en anoniem zijn. Dus bijvoorbeeld via een signal telefoonnummer of een proton mail bijvoorbeeld. Dat is een versleutelde vorm van emailen, waarbij het bericht onderweg van persoon A naar persoon B niet onderschept kan worden. Je hebt ook Threema, een app met chatfunctie waarbij je nummer niet zichtbaar is. Als het maar een versleutelde vorm van communicatie is, die makkelijk is voor de tipgever. Dat moet elke tipgever natuurlijk zelf bepalen, wat ze prettig vinden. Maar het is wel goed om hier over na te denken als je gaat tippen, omdat die communicatie tussen journalist en tipgever zo belangrijk is.
De tip is het startpunt, vandaar moet je gaan beoordelen of de informatie echt bruikbaar is. Hoe gaat dat in zijn werk?
Een tipgever kan nooit helemaal inschatten wat journalistiek gezien het meest interessant is. Die kan bijvoorbeeld focussen op een bepaald onderwerp en vergeet dan dat andere aspecten meer aanknopingspunten bieden. Wat ik vaak merk, is dat een tipgever vaak al drie, vier stappen verder zet in een verhaal, terwijl de eerste stap al een verhaal kan zijn. En vaak is de eerste stap veel makkelijker te bewijzen dan de derde stap.
Bijvoorbeeld, als je zegt dat er sprake is van misbruik door een persoon, is dat voor journalisten heel ingewikkeld om te bewijzen. Maar als je aangeeft dat de klachtenprocedure bij het bedrijf niet klopt, er geen vertrouwenspersoon is of geen goede afwikkeling, dan kan dat voor ons al een kapstok zijn om daar een verhaal over te maken, zonder dat je perse de hele individuele casus van een persoon moet beschrijven.
De aard van een tip kan ook heel erg verschillen. Het kan iets groots zijn zoals corruptie door een politicus, maar ook een tip over iets kleins kan een verhaal opleveren. Kun je daar iets meer over vertellen?
Wij beoordelen of een tip wellicht signalerend is voor wat er op grotere schaal in een bepaalde sector of in een bepaald overheidsorgaan plaatsvindt, en of dit relevant is voor lezers. En dat kan juist ook bij kleine dingen beginnen. Het begint ook vaak bij verhalen waar je nog nooit over gehoord heb. Wij hebben via Publeaks wel eens een verhaal gepubliceerd over taalscholen en taalonderwijs waarbij ook gefraudeerd werd met DUO gelden en dergelijke. Dat was een onderwerp waar wij nog nooit van gehoord hadden. Dus ook kleine, onbekende dingen kunnen juist heel interessant zijn.
Verder is het goed als een tipgever van te voren ook nadenkt over bij welk medium de tip het beste past. Als je een goede tip hebt over een misstand in de gemeente Haarlem, dan is het misschien beter om het Noord-Hollands Dagblad een bericht te sturen dan de Volkskrant. Het hoeft niet altijd perse het allergrootste of het meest bekende medium te zijn. Als je impact wil hebben, is het soms ook goed om juist bij de krant of het tv-programma te zitten, wat in jouw regio of op jouw vakgebied actief is. Je kunt namelijk als je tipt via Publeaks zelf de media selecteren naar wie je de tip stuurt. En het is over het algemeen effectiever om daar gericht en selectief in te zijn.
Als je een goede tip hebt over een misstand in de gemeente Haarlem, dan is het misschien beter om het Noord-Hollands Dagblad een bericht te sturen dan de Volkskrant
Is er nog iets wat je aan potentiële eventueel nog twijfelende tipgevers zou willen meegeven?
Wij zijn er om je te helpen en om zorgvuldig te zijn. Je trekt als journalist samen op met een tipgever. Wat niet wil zeggen dat die precies het verhaal zal vertellen wat de tipgever wil, maar we gaan wel altijd in overleg en samen bekijken: wat is een publiceerbaar verhaal? En helpt dat je, en vooral, schaadt dat je niet. Want dat is natuurlijk de verantwoordelijkheid die we hebben. Het mag niet zo zijn dat een tipgever beschadigd raakt als gevolg van een publicatie uit hun tip. Dat voorkomen we ten alle tijden.
De Publeaks website is speciaal ontwikkeld voor klokkenluiders die misstanden in de maatschappij aan de pers willen melden. Journalisten zoeken tips tot op de bodem uit terwijl de tipgever ongezien blijft. Want een eerlijke samenleving kan niet zonder transparantie en dat kan niet zonder klokkenluiders.