Xander van Uffelen is Chef Datajournalistiek bij de Volkskrant en sinds drie jaar lid van het bestuur van Publeaks. Bij de Volkskrant beheerde hij ook een tijd lang de Publeaks computer waar tips op binnen komen. In dit artikel hebben we het met hem over tips die bestaan uit persoonlijke verhalen, en wat de overwegingen daarbij zijn bij het maken van een journalistiek verhaal.
Hoe ga jij als journalist om met een persoonlijk verhaal als tip?
Ten eerste, veel tipgevers komen met een persoonlijk verhaal, het merendeel. Dat is ook riskant, want als iemand een persoonlijk verhaal wil delen dan komen daar ook zaken als privacy en opgerakelde emoties bij kijken. Dat maakt het ook vaak een pijnlijk proces. Een persoonlijk verhaal oppakken, dat doen wij als krant alleen als het echt voor iets enorm groots staat en je het ook helemaal kan onderbouwen. Maar het is goed om te beseffen als tipgever, dat vaak de dingen die in de aanloop naar zo een persoonlijke gebeurtenis plaatsvinden, eigenlijk ook al heel nieuwswaardig zijn en misschien ook wel meer impact hebben als ze gepubliceerd worden.
Kun je daar een voorbeeld van geven?
Persoonlijke verhalen gaan vaak natuurlijk over één manager of één persoon, terwijl het vaak juist moet gaan om organisaties. Over structuren of procedures die niet kloppen, termijnen die worden overschreden, dingen waaruit blijkt dat er in de organisatie iets fout zit. Je probeert altijd te bedenken bij een persoonlijk verhaal, staat het voor iets groters? Daarom is het ook belangrijk om naar de feiten te kijken die iets zeggen over het grotere geheel, En daarom vinden we het zo belangrijk om met een tipgever in contact te komen, om dit soort dingen uit te leggen.
Persoonlijke verhalen gaan vaak natuurlijk over één manager of één persoon, terwijl het vaak juist moet gaan om organisaties.
Bijvoorbeeld, als een tipgever zegt dat er sprake is van misbruik door een persoon, is dat voor journalisten heel ingewikkeld om te bewijzen. Maar als je aangeeft dat de klachtenprocedure bij het bedrijf niet klopt, er geen vertrouwenspersoon is of geen goede afwikkeling, dan kan dat voor ons al een kapstok zijn om daar een verhaal over te maken, zonder dat je perse de hele individuele casus van een persoon moet beschrijven.
Een tipgever kan daar ook wel eens teleurgesteld in of boos over zijn, of zich niet serieus genomen voelen. Want vaak wil zo iemand natuurlijk gerechtigheid voor zichzelf als individu. Terwijl de journalistiek vaak gaat over hoe kunnen we het grotere geheel aan de kaak stellen, zodat er ook echt verandering plaatsvindt. Het persoonlijke leed van iemand is vaak ook niet op te lossen of slechts gedeeltelijk op te lossen. Terwijl de reden waarom iemand slachtoffer is geworden van iets, vaak wel of in ieder geval makkelijker is op te lossen.
Kan een persoonlijk verhaal soms wel van waarde zijn als tip?
Natuurlijk. Als je het hebt over hoe maak je een verhaal, dan hebben wij er natuurlijk vaak baat bij als iemand ook zijn persoonlijke verhaal wil vertellen, en dan het liefst zo zichtbaar mogelijk en zo weinig mogelijk geanonimiseerd. Dus dat zullen we ook altijd proberen. Alleen heel veel verhalen redden het niet tot dat punt, omdat de bewijsvoering ingewikkeld is, wederhoor ingewikkeld is, privacy ingewikkeld is. En je wilt dat niet ten koste laten gaan van de verhalen die je wel kan maken.
Dus over het algemeen moet een tipgever zo veel mogelijk feitelijk zijn?
Het liefst wel, dat is ook het advies op het moment dat iemand een tip geeft. Probeer feiten aan te dragen, liefst met onderbouwing of leg uit hoe je die feiten kan verifiëren. Het helpt heel erg als een tipgever al mee kan helpen om een verhaal bewezen te krijgen. Het is natuurlijk toch zo: één bron is geen bron en één anonieme bron nog minder. Dus je zoekt altijd naar manieren waarop je een verhaal kan verifiëren en documenten zijn daarbij heel belangrijk, of bijvoorbeeld namen van personen die je kan bellen.
Is het tippen van een persoonlijk verhaal ook een groter risico?
Ja, een persoonlijk verhaal is makkelijker te herleiden. Bijvoorbeeld als iemand zegt ontslagen te zijn omdat hij of zij iets gezegd heeft over dat er geld gestolen is. Als je met zo een verhaal bij een bedrijf aankomt dan weet iedereen, dat is die persoon. Dan kan dat nog zo anoniem zijn, en via versleutelde technieken, maar het verhaal is herleidbaar.
Op zo’n moment is het contact van een tipgever met een journalist heel belangrijk, omdat je dan dat soort overwegingen kunt delen met iemand. Dan zeggen we, we willen best wel vragen gaan stellen bij het bedrijf, maar dat betekent wel dat je dan intern herleidbaar bent. En is dat oké? Sommige mensen die ontslagen zijn, hebben daar ook helemaal geen moeite mee. Die vinden het vooral belangrijk dat hun naam niet in de krant komt bijvoorbeeld. Dus iedereen heeft natuurlijk zijn eigen overweging met betrekking tot privacy. En dat gesprek moet je altijd aangaan met iemand. Je kunt daarin ook echt rekenen op de expertise van de journalist en daar vragen over stellen. Wij kunnen je daarin helpen.
De Publeaks website is speciaal ontwikkeld voor klokkenluiders die misstanden in de maatschappij aan de pers willen melden. Journalisten zoeken tips tot op de bodem uit terwijl de tipgever ongezien blijft. Want een eerlijke samenleving kan niet zonder transparantie en dat kan niet zonder klokkenluiders.